Zachowek, jako instytucja prawa spadkowego, stanowi ochronę osób z najbliższego kręgu zmarłego.
Wyrażany jest on jako określona wartość (kwota pieniężna), którą powyższe osoby powinny otrzymać w postaci darowizny, dziedziczenia czy też uczynionego w testamencie zapisu. Należy podkreślić, że powyższe prawo przysługuje jedynie zstępnym (np. dzieciom), małżonkowi, a także rodzicom zmarłego, jednakże tylko w przypadku gdy byliby oni powołani do dziedziczenia ustawowego, tak więc jest to wyżej wskazany najbliższy krąg zmarłego.
Nabycie prawa do zachowku następuje w tej samej kolejności, w jakiej następuje powołanie do dziedziczenia z ustawy, tak więc prawo to służy w pierwszej kolejności dzieciom (również przysposobionym) i małżonkowi. W drugiej kolejności prawo do zachowku uzyskują obok małżonka wnukowie spadkodawcy, a dopiero później ewentualnie dalsi zstępni.
Otwarcie testamentu, jak i powstanie roszczenia o zachowek następuje w chwili śmierci spadkodawcy i powstaje zarówno w przypadku dziedziczenia testamentowego, jak i ustawowego.
Przy dziedziczeniu ustawowym zachowek wchodzi w grę, gdy istnienie darowizn doliczanych do spadku (dokonanych w ciągu 10 lat przed datą otwarcia spadku) oraz odziedziczony udział nie pokrywa wysokości przysługującego zachowku. Pytanie, które po ustaleniu kręgu uprawnionych, pojawia się najczęściej dotyczy wysokości przysługującego udziału.
Pierwsza możliwość to połowa przysługującego udziału w spadku (tj. połowa tego, co osoba uprawniona dziedziczyłaby gdyby doszło do dziedziczenia ustawowego), jeżeli natomiast osoba jest trwale niezdolna do pracy lub w przypadku, gdy uprawnionym jest małoletni (osoba, która nie ukończyła 18 lat i nie zawarła związku małżeńskiego), przysługuje jej udział wynoszący 2/3 części.
Aby dochodzić roszczeń związanych z zachowkiem niezbędne jest określenie substratu zachowku, czyli czystej wartości spadku i niektórych darowizn dokonanych jeszcze za życia spadkodawcy.
Podział spadku – obliczanie udziału spadkowego
Przy obliczaniu udziału spadkowego uwzględnia się także spadkobierców, którzy zostali uznani za niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się tych, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni, nie uwzględnia się także poczynionych w testamencie zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę (nie są doliczane drobne darowizny, zwyczajowo w danych stosunkach przyjęte ani dokonane przed więcej niż dziesięciu laty licząc wstecz od otwarcia spadku, czy też darowizny na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku), nie dolicza się też w przypadku zstępnych darowizn uczynionych w czasie, kiedy spadkodawca zstępnych nie miał (nie dotyczy to wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego), ani też w przypadku małżonka darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.
W przypadku spełnienia wszelkich przewidzianych warunków uprawniony może dochodzić jedynie zapłaty określonej kwoty pieniężnej, nie ma natomiast prawa do poszczególnych przedmiotów spadkowych.
Po dokonaniu powyżej wskazanych ustaleń należałoby się pochylić nad rozróżnieniem prawa do zachowku, a roszczeniem o zachowek. Prawo do zachowku wynika z małżeństwa bądź pokrewieństwa (przysposobienia) i powstaje w chwili śmierci w stosunku spadkodawca-najbliższa osoba, zaś do otwarcia spadku ma ono charakter wyłącznie potencjalny, z racji tego, że jego istnienie, a przede wszystkim wielkość, nie są pewne i w związku z tym nie przysługuje temu prawu żadna ochrona.
Prawo to z zasady nie może być modyfikowane wolą spadkodawcy, chyba, że przepisy prawa mu na to pozwalają, chociażby przez instytucję wydziedziczenia.
Zachowek – przyjęcie u notariusza
Warto nadmienić, iż nie ma możliwości złożenia oświadczenia o przyjęciu zachowku u notariusza, bowiem czynność taka nie występuje w obrocie. Uprawniony do zachowku, niebędący równocześnie spadkobiercą, nie będzie wymieniony w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku i nie będzie uczestniczyć w postępowaniu o dział spadku, a swojej wierzytelności może dochodzić jedynie w odrębnym postępowaniu.
Jednakże zachowku można zrzec się zawierając z przyszłym spadkodawcą umowę w formie aktu notarialnego, na co wyraźnie wskazuje art. 1048 kodeksu cywilnego, a zrzeczenie to obejmuje również zstępnych (dzieci itd.) zrzekającego się, chyba że strony umówią się inaczej, a zrzekający oraz jego zstępni, których obejmuje zrzeczenie się dziedziczenia zostają wyłączeni od dziedziczenia, tak jakby nie dożyli otwarcia spadku. Gdyby jednak strony postanowiły, że umowa ta powinna przestać obowiązywać, istnieje możliwość jej uchylenia, również w formie aktu notarialnego.
Na koniec warto wskazać na treść art. 1008 kodeksu cywilnego, który wprost wskazuje, że spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (czyli wydziedziczyć), z tym że przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z testamentu. Jednakże, aby to zrobić, uprawniony za zachowku:
- wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego,
- dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci,
- uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Co to jest zachowek?
Zachowek, jako instytucja prawa spadkowego, stanowi ochronę osób z najbliższego kręgu zmarłego. Wyrażany jest on jako określona wartość (kwota pieniężna), którą powyższe osoby powinny otrzymać w postaci darowizny, dziedziczenia czy też uczynionego w testamencie zapisu
Kiedy powstaje roszczenie o zachowek?
Otwarcie testamentu, jak i powstanie roszczenia o zachowek następuje w chwili śmierci spadkodawcy i powstaje zarówno w przypadku dziedziczenia testamentowego, jak i ustawowego. Przy dziedziczeniu ustawowym zachowek wchodzi w grę, gdy istnienie darowizn doliczanych do spadku (dokonanych w ciągu 10 lat przed datą otwarcia spadku) oraz odziedziczony udział nie pokrywa wysokości przysługującego zachowku.
Komu przysługuje zachowek?
Zachowek przysługuje jedynie zstępnym (np. dzieciom), małżonkowi, a także rodzicom zmarłego, jednakże tylko w przypadku gdy byliby oni powołani do dziedziczenia ustawowego, tak więc jest to wyżej wskazany najbliższy krąg zmarłego.
